دوره نوسنگی از 9 هزار سال پیش از میلاد شروع شد و تا 4 هزار سال پیش از میلاد ادامه داشت. در ابتدای این دوره غذا بر پایه شکار، ماهیگیری و جمع آوری غذا بود اما وقتی دانه های گیاهی انبار شده شروع به رشد کردند، بشر با کشت و کار آشنا شد. در این دوره انسان موفق به رام کردن گوسفند، بز، گاو و خوک شد و کشاورزی را شروع کرد. تولید و ذخیره غذا به ظرف نیاز داشت و به این ترتیب ابتدا حصیر بافی و سپس سفال گری پدید آمد. سفال از 9 هزار سال پیش همه گیر شد.
در ابتدای این دوره خانه های مدور گلی ساخته شد که نمونه آن را می توان در لایه زیرین تپه سیلک یافت. در این محل، مردگان در کف خانه دفن می شدند. مشابه این خانه ها در یریکو اردن قرار دارد و به 7هزار سال پیش از میلاد تعلق دارد. به مرور خانه ها شکل کاملتری به خود گرفتند و دارای چند اتاق شدند و در آنها فضاهای مختلف مانند بخاری، اجاق، محل نگه داری آذوغه پدید آمد. از کاهگل استفاده می شد و گاهی دیوارها به رنگ های سرخ یا سفید تزیین می شدند. کف خانه ها با حصیر یا خاک کوبیده نرم میشد.

سابقه کشفیات مناطق نوسنگی در ایران
نام ایران پس از اکتشافات دهه 1960 وارد دنیای نوسنگی شد. تا آن زمان کمتر از ده مکان نوسنگی در ایران کشف شده بود. اما اکنون بیش از سی نقطه مهم از دوره نوسنگی در ایران شناسایی شده است و سالانه به تعداد آن اضافه م شود. بسیاری از این محلها مربوط به هزاره نهم و هشتم پیش از میلاد، شروع دوره نوسنگی هستند.
در دوره میان دو جنگ جهانی دسترسی باستان شناسان به ایران بسیار محدود و پر هزینه بود. در دهه 1930 هم تنها فرانسویها اجازه کار باستان شناسی در ایران داشتند. در آن دوره باستان شناسان فکر می کردند بومی کردن گیاهان و حیوانات حتما باید در کنار رودهای بزرگ درون دشت ها اتفاق افتاده باشد و در بین النهرین به دنبال آن می گشتند. بعد از جنگ جهانی که به مدت نیم قرن باستان شناسان غربی در ایران مشغول کار بودند، تنها نام تپه سیلک بر زبانها بود که گیرشمن در دهه 1930 حفاری کرده بود. در سیلک وجود سفال نقش دار نشاندهنده ورود یک فرهنگ جدید به منطقه بود که فرهنگ ابتدایی را ارتقا داده بود. این نظریه پیش از این در تپه آنو هم بیان شده بود اما کسی نمی دانست چه کسی پدید آورنده آن فرهنگ است. در تپه حصار و چشمه علی هم که اشمیت حفاری کرد، ورود فرهنگ جدید به همراه نقاشی بر سفال گزارش شد. از تپه جعفرآباد، موسیان، خزینه، علی کش و گیان هم گزارشات مشابهی بدست آمد.
کارلتون در غار هوتو و کمربند آثار سفال ابتدایی و ابزار نوسنگی و همچنین تغییر رژیم غذایی از دوره مزولیتیک به نوسنگی را کشف کرد. او نظریه ای داد که انقلاب نوسنگی به جا آنکه، آنطور که برادوود اعتقاد داشت، از دشتهای بین النهرین شروع شده باشد از کرانه دریای خزر شروع شده و به سایر مناطق منتقل شده است.
در دهه 50برادوود در منطقه کرمانشاه شروع به حفاری کرد. او پیش از این جارمو عراق را حفاری کرده بود. تپه آسیاب و سراب در 1960 حفاری شدند. آثار بز اهلی در تپه آسیاب در هزاره دهم پیش از میلاد کشف شد. فرانک هول خوزستان را حفاری کرد. هربرت آدام در خوزستان مناطق بسیاری از هزاره ششم کشف کرد. دایسون و یانگ تپه حاجی فیروز و دالما آذربایجان را بررسی کردند. استقرار نوسنی در تپه حاجی فیروز چند سده پیش از 5000 پیش از میلاد تایید شد. در گودین تپه و گنج دره در جنوب کردستان استقرار نوسنگی شناسایی شد و کارلوفسکی در تپه یحیی دامنه استقرار نوسنگی را به شرق کرمان رساند.
شروع حرکت فرهنگ نوسنگی از زاگرس و شمال عراق به سرزمینهای شرق و شمال فلات ایران در هزاره نهم پیش از میلاد شروع شد.
در زاگرس فرهنگ زرزیان آخرین دوره جمع آوری غذا را در هزاره دهم پیش از میلاد پشت سر گذاشت. می توان برخی از مناطق زاگرس را همدوره زاوی چشمه و کریم شهیر عراق دانست. مثلا استخوانهای بزهای اهلی تپه آسیاب را می توان از هزاره نهم پیش از میلاد دانست. گنج دره هم هم روده آسیاب است. زندگی در گنج دره همانند تپه آسیاب در 7000 پیش از میلاد به پایان رسید. تپه عبدالحسین نیز بازه زمانی مشابهی دارد. در 7000 پیش از میلاد زندگی در بسیاری از مناطق وارد مرحله جدیدی شد. در منطقه لرستان زندگی در تپه گوران از هفت هزار سال پیش از میلاد شروع شد. در انتهای هزاره هفتم پیش از میلاد ارتباط فرهنگی بین مردم زاگرس و شمال عراق دیده می شود. روستاهای بزرگتر و گله های پر جمعیت حیوانات اهلی مشخصه این دوره است. این فرهنگ در 7000پیش از میاد در جنوب زاگرس و خوزستان به خوبی دیده می شود. اما این فرهنگ در 6000پیش از میلاد دره سولدوز آذربایجان را تحت تاثیر قرار داد. تپه سیلک نیز درون ایران در همین دوره دارای فرهنگ مشابهی است. در شمال ایران نیز این فرهنگ با سفال طرح دار در هزاره ششم پیش از میلاد دیده می شود.
در تپه ده خیر شاهرود کارگاهی متعلق به هزاره ششم پیش از میلاد از زیر خاک بیرون آمد که در آن مقدار زیادی تیغه های سنگ چخماق وجود داشت و می توان آنجا را کارگاهی برای ساخت داس فرض کرد. در این زمان با اتصال تیغه های سنگ چخماق به دسته های چوبی، داس درست می کردند. این کارگاه شاهدی است بر استقرار پر جمعیت افراد کشاورز که برای تامین نیازهای خود در زمینه درو به ساخت انبوه داس پرداخته اند.
این حرکت فرهنگ نوسنگی پس از آن به ترکمنستان رسید و آنو و نمازگاه را تحت تاثیر قرار داد. در منطقه سیستان و بلوچستان و جنوب خراسان منطقه نوسنگی هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد هنوز بدست نیامده است. اما می دانیم این فرهنگ از این منطقه گذشته و به پاکستان و افغانستان رسیده است. در منطقه فارس تل موشکی و جری از نیمه هزاره ششم پیش از میلاد آغاز به پذیرش فرهنگ نوسنگی کردند.
در منطقه زاگری جزییات زندگی بعد از 6000 پیش از میلاد خیلی پررنگ نیست. منطقه قطعا سکنه داشته است به طوری که گیان و دوره 5 و 6 گیان مربوط به این دوره هستند ول دیگر زاگرس مرکز فرهنگی ایران نبوده و تاثیر خود بر سایر نقاط را از دست داده بود. در دوره های بعدی، سیلک و سایتهای فارس و کرمان پر نقش تر هستند فلزکاری، زندگی شهری، تراکم جمعیت و ارتباط با سرزمینهای دور از شاخصهای این دوره هستند.

نقش اصلی در آثار هنری را نقوش هندسی برعهده داشتند، در حالی که در دوره های پیش از نوسنگی، نقوش الهام گرفته از طبیعت مانند نقش حیوان و گیاه بیشتر دیده می شد. انسان در این دوره غذا و نوشیدنی خود را در ظروف سفالی می خورد. سفال مادر هنرهای دستی پیش از تاریخ و نماینده فرهنگ هر منطقه است. با مطالعه سفال ها می توان پی به ارتباط فرهنگی ناحیه های مختلف برد و مناطق مختلف را تاریخ گذاری کرد.
در دوره نوسنگی اعتقاد به روح پدید آمد و انسان به معنویات گرایید. خدایان و الهه ها پدید آمدند و محوطه هایی به عنوان گورستان تعریف شدند. در دوره پارینه سنگی انسان فقط به طبیعت دور خود می اندیشید اما در دوره نوسنگی دنیای آخرت نیز تعریف شد. اشیای موجود در قبور نوسنگی در کنار مردگان، شاهدی برای زندگی مجدد هستند. در آیین تدفین مردگان این دوره، ظرف های سفالی حاوی غذا و هدایایی برای اموات در نظر گرفته می شد.
هنر نیز در دوره نوسنگی استلیزه و ایده آلیزه شد. در حالی که هنر دوره پارینه سنگی طبیعی و واقعی بود.
در انتهای دوره پنج هزار ساله نو سنگی غذا از طریق کشاورزی تهیه می شد و مردم در روستا و شهرهای کوچک زندگی می کردند در نتیجه جمعیت زیاد شد و لوازم مورد نیاز این سبک زندگی اختراعات مختلفی از جمله سفال، آهنگری و بناهای با معماری پیچیده را پدید آوردند وشبکه های اجتماعی و مذهبی شکل گرفتند